هک شدن سایتها یکی از بزرگترین نگرانیهای مدیران وبسایتها است. این مشکل میتواند هزینههای زیادی را به همراه داشته و زحمات بسیار زیادی را به هدر دهد. علاوه بر این، هک شدن میتواند آسیبهای جبرانناپذیری به بار آورد که میتواند به اعتبار و عملکرد کسبوکار شما لطمه وارد کند. این مسئله بهویژه برای وبسایتهای فروشگاه آنلاین که اطلاعات حساسی مانند جزئیات حسابهای بانکی و اطلاعات شخصی مشتریان را ذخیره میکنند، اهمیت بیشتری پیدا میکند. در چنین مواردی، نگرانی از لو رفتن این اطلاعات و سوء استفاده از آنها به شدت افزایش مییابد.
به همین دلیل، تأمین امنیت وبسایت به یکی از مسائل حیاتی تبدیل میشود. مدیران وبسایتها باید بهطور منظم از روشهای مختلف برای محافظت از سایت خود استفاده کنند تا از هک شدن و سایر تهدیدات امنیتی جلوگیری کنند. این اقدامات شامل نظارت مستمر، بروزرسانی نرمافزارها و افزونهها، و استفاده از ابزارهای امنیتی متنوع است.
در این مقاله، به بررسی نشانههای هک شدن وبسایتهای وردپرسی خواهیم پرداخت و روشهایی برای افزایش امنیت سایت شما ارائه خواهیم داد. اگرچه نکات امنیتی میتوانند بهطور کلی برای تمام سیستمهای مدیریت محتوا (CMS) کاربردی باشند، اما تمرکز ما در اینجا بر روی وردپرس خواهد بود. با مطالعه این مقاله، میتوانید نشانههای هک شدن سایت خود را شناسایی کنید و با استفاده از راهکارهای ارائه شده، امنیت سایت خود را بهبود بخشید و از بروز مشکلات جدی جلوگیری کنید. همراه ما باشید تا اطلاعات مفیدی درباره شناسایی و مقابله با تهدیدات امنیتی کسب کنید و امنیت وبسایت خود را تضمین نمایید.
سیستم مدیریت محتوا (CMS) چیست؟ کاربردها و ویژگی ها
اهمیت امنیت سایت وردپرسی
سیستم مدیریت محتوای وردپرس به دلیل قابلیتها و انعطافپذیریهایش یکی از محبوبترین انتخابها برای ساخت و مدیریت وبسایتها است. با این حال، این محبوبیت همچنین باعث میشود که وردپرس هدف جذابی برای هکرها و رباتهای اسپم باشد. به همین دلیل، اتخاذ تدابیر امنیتی مناسب برای محافظت از سایت وردپرسی شما امری ضروری است. حتی اگر سایت شما به تازگی راهاندازی شده باشد، عدم پیادهسازی اقدامات امنیتی میتواند منجر به مشکلات جدی مانند انتشار کامنتهای اسپم به زبانهای مختلف، از جمله هندی و روسی، شود. وردپرس به دلیل کد باز بودن و تعداد بالای نصبها، به هدفی جذاب برای هکرها تبدیل شده است. این مسئله باعث میشود که آسیبپذیریهای امنیتی و حملات سایبری به یک نگرانی جدی تبدیل شوند. برخی از دلایل اهمیت امنیت در وردپرس شامل موارد زیر است:
-
حفاظت از دادههای کاربران: وبسایتهای وردپرسی معمولاً حاوی اطلاعات حساس مانند دادههای کاربران و مشتریان هستند. امنیت ضعیف میتواند منجر به لو رفتن این اطلاعات و آسیب به اعتماد کاربران شود.
-
جلوگیری از نفوذ و خرابکاری: هکرها میتوانند به سیستم مدیریت سایت نفوذ کرده و تغییرات مخرب یا حتی حذف محتوا را انجام دهند. این کار میتواند به اعتبار سایت آسیب برساند و هزینههای زیادی به بار آورد.
-
پیشگیری از اسپم و حملات تبلیغاتی: رباتهای اسپم معمولاً به وبسایتهای ناامن حمله میکنند تا لینکهای تبلیغاتی خود را منتشر کنند. این امر میتواند به تجربه کاربری منفی و مشکلات سئو منجر شود.
انواع هک و حملات سایبری وب سایت
در دنیای امنیت وبسایتها، انواع مختلفی از حملات وجود دارد که میتواند به وبسایتها آسیب برساند. در ادامه به توضیح برخی از این حملات پرداختهایم:
حملات منع سرویس یا DDOS (Distributed Denial of Service):
در این نوع حمله، مهاجم با ارسال تعداد بسیار زیادی درخواست به سرور، منابع آن را بهطور کامل اشغال میکند. این امر منجر به عدم دسترسی کاربران واقعی به وبسایت میشود. هدف این حمله، کاهش دسترسی به خدمات و بهوجود آوردن وقفه در عملکرد سایت است.
حملات DOS و DDoS چیست؟ آشنایی با حملات دیداس و راهای مقابله با آنها
آسیبپذیری Local File Inclusion (LFI):
این آسیبپذیری به مهاجم این امکان را میدهد که فایلهای محلی روی سرور وبسایت را شامل کند. با سوءاستفاده از این آسیبپذیری، مهاجم میتواند به فایلهای حساس سیستم دسترسی پیدا کند و در نتیجه امنیت وبسایت به خطر میافتد.
آپلود شل اسکریپت (Remote File Inclusion):
در این حمله، مهاجم یک فایل مخرب را به سرور وبسایت آپلود میکند. این فایل میتواند شامل کدهایی باشد که به مهاجم اجازه میدهد تا کنترل کامل بر روی سرور داشته باشد و به دادههای حساس دسترسی پیدا کند.
فیشینگ:
در این حمله، مهاجم از روشهای فریبنده برای بهدست آوردن اطلاعات حساس کاربران، مانند نام کاربری و رمز عبور، استفاده میکند. این اطلاعات سپس برای مقاصد مخرب مانند ورود غیرمجاز به حسابهای کاربری و سرقت هویت مورد استفاده قرار میگیرد.
فیشینگ چیست؟ شناسایی و مقابله با Phishing
حملات تزریق کد (XSS - Cross-Site Scripting):
در این نوع حمله، مهاجم کدهای مخرب را به صفحات وبسایت تزریق میکند. این کدها در مرورگر کاربران اجرا میشود و میتواند منجر به سرقت اطلاعات حساس، تغییر دادههای وبسایت یا انتشار پیامهای مخرب شود.
دیفیس کردن وبسایت:
در این حمله، مهاجم بهطور غیرمجاز به وبسایت دسترسی پیدا کرده و محتوای آن را تغییر میدهد. این تغییرات میتواند شامل تغییر صفحات اصلی سایت به پیامهای تبلیغاتی، سیاسی یا پیامهای توهینآمیز باشد و به شهرت و اعتبار سایت آسیب بزند.
آپلود شل:
این حمله به مهاجم اجازه میدهد تا یک فایل شل (یک فایل اجرایی مخرب) را به وبسایت آپلود کند. این فایل به مهاجم این امکان را میدهد تا دستورات دلخواه را بر روی سرور اجرا کند، که میتواند منجر به آسیبپذیریهای بیشتر و دسترسی غیرمجاز به دادهها شود.
نشانههای هک شدن سایت وردپرسی
خوشبختانه، راهها و نشانههایی وجود دارد که با مشاهده آنها میتوانید از هک شدن وبسایت وردپرسی خود مطلع شوید. شناخت این نشانهها به شما کمک میکند تا در صورت مشاهده یکی یا چند مورد از آنها، سریعاً اقدام به رفع مشکل کنید. برخی از این نشانههای مهم عبارتاند از:
1. کاهش ناگهانی سرعت سایت
یکی از نشانههای رایج هک شدن سایت وردپرسی، کاهش ناگهانی سرعت بارگذاری صفحات است. هکرها ممکن است کدهای مخرب یا اسکریپتهای غیرمجاز به سایت شما اضافه کنند که منجر به کاهش کارایی و سرعت سایت میشود. اگر متوجه کاهش سرعت سایت شدید، باید بلافاصله بررسی کنید که آیا سایت شما مورد حمله قرار گرفته است یا خیر.
2. تغییرات غیرمجاز در محتوا
تغییرات ناخواسته در محتوا یا ساختار سایت شما میتواند نشانهای از هک شدن باشد. این تغییرات ممکن است شامل افزودن صفحات یا پستهای جدید بدون اطلاع شما، تغییر در متنها، یا حتی تغییر در طراحی سایت باشد. در صورتی که متوجه چنین تغییراتی شدید، باید به سرعت وارد عمل شوید و بررسیهای لازم را انجام دهید.
3. افزوده شدن کاربران ناشناس
اگر در بخش مدیریت سایت متوجه شدید که کاربرانی با دسترسیهای مدیر یا دیگر سطوح دسترسی بدون اجازه شما ایجاد شدهاند، احتمالاً سایت شما هک شده است. هکرها معمولاً از این طریق به وبسایت شما دسترسی پیدا میکنند و تغییرات مخربی را اعمال میکنند.
4. ریدایرکت به سایتهای مشکوک
یکی دیگر از نشانههای هک شدن سایت وردپرسی، ریدایرکت ناخواسته کاربران به سایتهای مشکوک است. هکرها ممکن است کدهایی را به سایت شما اضافه کنند که باعث ریدایرکت کاربران به وبسایتهای دیگر، معمولاً با محتوای غیرقانونی یا مخرب، میشود. این نه تنها باعث از دست دادن کاربران شما میشود، بلکه میتواند منجر به جریمه سایت شما از سوی موتورهای جستجو نیز گردد.
5. پیامهای اخطار از سوی موتورهای جستجو
اگر سایت شما توسط گوگل یا دیگر موتورهای جستجو به عنوان یک سایت مشکوک شناخته شود، ممکن است پیامهایی در این خصوص دریافت کنید. این پیامها معمولاً شامل هشدارهایی درباره محتوای مخرب، نرمافزارهای مخرب یا فعالیتهای مشکوک بر روی سایت شماست. در این صورت، باید فوراً اقدامات لازم برای رفع مشکل را انجام دهید.
6. از دست دادن دسترسی به پنل مدیریت
یکی از نشانههای واضح هک شدن سایت وردپرسی این است که دیگر نمیتوانید به پنل مدیریت سایت خود دسترسی پیدا کنید. هکرها ممکن است رمز عبور شما را تغییر دهند یا دسترسی شما را بهطور کامل مسدود کنند. اگر با چنین مشکلی روبرو شدید، باید بلافاصله از روشهای بازگرداندن دسترسی استفاده کنید.
7. اضافه شدن پلاگینها یا تمهای ناشناس
گاهی اوقات هکرها از طریق نصب پلاگینها یا تمهای مخرب به سایت شما نفوذ میکنند. این افزونهها یا تمها ممکن است به طور مستقیم به وبسایت شما آسیب بزنند یا به عنوان درگاهی برای حملات بعدی عمل کنند. اگر در سایت خود افزونهها یا تمهایی را مشاهده کردید که شما آنها را نصب نکردهاید، باید فوراً آنها را بررسی و حذف کنید.
8. ارسال اسپم از طریق سایت
اگر کاربران یا موتورهای جستجو به شما اطلاع دهند که سایت شما در حال ارسال اسپم است، این نیز میتواند نشانهای از هک شدن سایت شما باشد. هکرها ممکن است از فرمهای تماس یا بخشهای دیگر سایت شما برای ارسال اسپم به کاربران دیگر استفاده کنند. این موضوع میتواند به شهرت سایت شما آسیب بزند و منجر به قرار گرفتن در لیست سیاه ایمیلها شود.
9. افزایش غیرمعمول در استفاده از منابع سرور
اگر متوجه شدید که منابع سرور شما به طور غیرمعمولی مصرف میشود، این میتواند نشانهای از هک شدن سایت شما باشد. هکرها ممکن است از منابع سرور شما برای انجام حملات دیگر یا استخراج ارزهای دیجیتال استفاده کنند. افزایش مصرف CPU، RAM یا پهنای باند میتواند نشانهای از این نوع فعالیتها باشد.
10. نمایش محتوای غیرمجاز یا تبلیغات
یکی دیگر از نشانههای رایج هک شدن سایت وردپرسی، نمایش محتوای غیرمجاز یا تبلیغات ناخواسته بر روی سایت شماست. هکرها ممکن است کدهای تبلیغاتی مخربی را به سایت شما اضافه کنند که باعث نمایش تبلیغات نامناسب یا محتوای غیرمجاز میشود. این موضوع میتواند به شهرت سایت شما آسیب بزند و باعث از دست دادن کاربران شود.
راهکارهای افزایش امنیت سایت وردپرسی
1. بروزرسانی مداوم وردپرس و افزونهها
یکی از مهمترین راهکارها برای افزایش امنیت سایت وردپرسی، بروزرسانی منظم وردپرس و افزونههای نصب شده بر روی آن است. تیم توسعهدهنده وردپرس به طور مداوم مشکلات امنیتی را شناسایی و رفع میکند. همچنین، افزونهها نیز ممکن است دارای باگها و مشکلات امنیتی باشند که با بروزرسانی به نسخههای جدیدتر این مشکلات رفع میشوند. بنابراین، همیشه سعی کنید وردپرس و افزونههای خود را بهروز نگه دارید.
2. استفاده از افزونههای امنیتی
استفاده از افزونههای امنیتی میتواند به شما در محافظت از سایت وردپرسی کمک کند. افزونههایی مانند Wordfence، Sucuri و iThemes Security امکاناتی مانند اسکن سایت برای شناسایی بدافزارها، محدود کردن دسترسی به پنل مدیریت و ایجاد لایههای امنیتی اضافی ارائه میدهند. این افزونهها به شما کمک میکنند تا بهطور مداوم سایت خود را در برابر حملات محافظت کنید.
3. تغییر نام کاربری پیشفرض
بسیاری از کاربران وردپرس از نام کاربری پیشفرض "admin" برای ورود به پنل مدیریت استفاده میکنند. این موضوع یکی از نقاط ضعف امنیتی است که هکرها به راحتی از آن سوءاستفاده میکنند. توصیه میشود که فوراً نام کاربری پیشفرض خود را به یک نام کاربری منحصر به فرد و غیرقابل حدس تغییر دهید.
4. ایجاد رمز عبور قوی
یکی از سادهترین اما مؤثرترین راهکارها برای افزایش امنیت سایت، استفاده از رمز عبور قوی و پیچیده است. رمز عبور شما باید حداقل شامل 12 کاراکتر باشد و از ترکیب حروف بزرگ و کوچک، اعداد و نمادها تشکیل شود. همچنین، بهطور منظم رمز عبور خود را تغییر دهید و از استفاده مجدد از رمزهای عبور قدیمی خودداری کنید.
روش های ساخت رمز عبور قوی و امن
5. محدود کردن دسترسی به پنل مدیریت
محدود کردن دسترسی به پنل مدیریت سایت میتواند یکی دیگر از راهکارهای مؤثر در افزایش امنیت سایت باشد. میتوانید با استفاده از افزونههای امنیتی یا تنظیمات سرور، دسترسی به پنل مدیریت را فقط به آدرسهای IP مشخصی محدود کنید. این موضوع باعث میشود که حتی در صورت تلاش هکرها برای دسترسی به پنل مدیریت، نتوانند به آن دسترسی پیدا کنند.
6. پشتیبانگیری منظم از سایت
پشتیبانگیری منظم از سایت یکی از بهترین راهکارها برای جلوگیری از از دست دادن دادهها در صورت هک شدن سایت است. با داشتن نسخه پشتیبان از سایت، میتوانید در صورت وقوع هرگونه مشکل به سرعت سایت خود را به حالت قبلی بازگردانید. بسیاری از افزونههای پشتیبانگیری به شما امکان میدهند تا بهطور خودکار و منظم از سایت خود نسخه پشتیبان تهیه کنید.
چگونه از سایت وردپرس بکاپ بگیریم؟ روش های بکاپ گیری از وردپرس
7. استفاده از SSL
استفاده از پروتکل SSL (Secure Sockets Layer) میتواند به شما در افزایش امنیت سایت کمک کند. این پروتکل ارتباطات بین مرورگر کاربران و سرور را رمزگذاری میکند و باعث میشود که اطلاعات حساس مانند اطلاعات ورود به سیستم و جزئیات پرداخت بهطور امن منتقل شوند. همچنین، استفاده از SSL میتواند به بهبود رتبه سایت شما در نتایج جستجو کمک کند.
SSL چیست و چگونه کار می کند؟ مزایا و انواع آن
8. حذف افزونهها و تمهای غیرضروری
هر افزونه یا تمی که بر روی سایت شما نصب شده باشد، میتواند یک نقطه ضعف امنیتی بالقوه باشد. بنابراین، توصیه میشود که هر افزونه یا تمی که استفاده نمیکنید را از سایت خود حذف کنید. این کار باعث کاهش خطر نفوذ هکرها به سایت شما میشود و همچنین میتواند به بهبود عملکرد سایت کمک کند.
9. فعالسازی ورود دو مرحلهای (2FA)
ورود دو مرحلهای یک لایه امنیتی اضافی است که باعث میشود حتی در صورت دسترسی هکرها به نام کاربری و رمز عبور شما، نتوانند به سایت شما وارد شوند. با فعالسازی این ویژگی، بعد از وارد کردن رمز عبور، یک کد تأیید به تلفن همراه یا ایمیل شما ارسال میشود که باید آن را وارد کنید تا بتوانید به سایت دسترسی پیدا کنید.
10. نظارت بر فعالیتهای سایت
همیشه فعالیتهای سایت خود را نظارت کنید تا هرگونه فعالیت مشکوک را به سرعت شناسایی کنید. این نظارت میتواند شامل بررسی لاگهای سرور، نظارت بر تعداد درخواستهای ورود به سیستم و بررسی فعالیتهای کاربران باشد. با شناسایی زودهنگام فعالیتهای مشکوک، میتوانید به سرعت اقدامات لازم را انجام دهید و از هک شدن سایت جلوگیری کنید.
افزونه های امنیتی وردپرس
برای حفظ امنیت وبسایتهای وردپرس و جلوگیری از حملات هکری، استفاده از افزونههای امنیتی ضروری است. در اینجا فهرستی از بهترین افزونههای امنیتی وردپرس و ویژگیهای کلیدی آنها ارائه شده است:
Wordfence Security:
-
اسکن بدافزارها
-
فایروال وبسایت
-
قابلیت Live Traffic برای نمایش فعالیتهای خرابکارانه بهصورت Real-Time
لینک دانلود افزونه Wordfence Security
WP Activity Log:
-
نظارت بر فعالیتهای وبسایت
-
ارائه گزارشهای HTML و CSV
-
پشتیبانی از چند سایت
لینک دانلود افزونه WP Activity Log
Defender:
-
اسکن بدافزارها
-
فایروال برای مسدود کردن IP
-
احراز هویت دو مرحلهای
Anti-Malware Security:
-
حذف خودکار تهدیدات امنیتی
-
حفاظت از تهدیدات database injections
-
بررسی یکپارچگی فایلهای هسته وردپرس
لینک دانلود افزونه Anti-Malware Security
WP Cerber Security:
-
تحلیل ترافیک HTTP
-
احراز هویت دو مرحلهای و reCAPTCHA
-
مقابله با اسپمها و نظارت بر فعالیتهای مشکوک
لینک دانلود افزونه WP Cerber Security
iThemes Security:
-
اسکن بدافزارها
-
احراز هویت دو مرحلهای
-
گزارش تغییرات فایلها
لینک دانلود افزونه iThemes Security
All-In-One WP Security & Firewall:
-
قفل ورود و محدود کردن تلاشهای ورود
-
محافظت در برابر حملات Brute Force
-
ویژگیهای پیشرفته تنظیم htaccess
لینک دانلود افزونه All-In-One WP Security & Firewall
Security Ninja:
-
فایروال اضافی
-
اسکن بدافزارها
-
تستهای امنیتی و گزارش آسیبپذیریها
لینک دانلود افزونه Security Ninja
BulletProof Security:
-
بکآپگیری از پایگاه داده
-
اسکن بدافزارها
-
حفاظت با استفاده از فایل htaccess
لینک دانلود افزونه BulletProof Security
Sucuri Security:
-
اسکن روزانه وبسایت
-
مقابله با تزریق SQL
-
پاکسازی کش برای بهبود عملکرد وبسایت
لینک دانلود افزونه Sucuri Security
جمعبندی
امنیت سایتهای وردپرسی یک موضوع حیاتی است که هرگز نباید آن را نادیده گرفت. با توجه به افزایش حملات سایبری و تهدیدات امنیتی، آگاهی از نشانههای هک شدن و اقدامات پیشگیرانه به یکی از ضرورتهای اصلی برای صاحبان وبسایتها تبدیل شده است. در عصر حاضر، که تهدیدات سایبری به طور مداوم در حال افزایش است، حفاظت از سایت شما نه تنها از نظر امنیتی بلکه از نظر اعتبار و عملکرد نیز اهمیت دارد. در این مقاله، به بررسی مهمترین نشانههای هک شدن سایت وردپرسی پرداخته شده است. این نشانهها میتوانند شامل تغییرات غیرمجاز در محتوا، کاهش سرعت سایت، ظهور صفحات ناشناخته، و دیگر علائم باشد که میتواند نشاندهنده هک شدن یا سوءاستفاده از سایت شما باشد. شناسایی این نشانهها به شما کمک میکند تا سریعاً واکنش نشان دهید و اقدامات لازم را برای رفع مشکلات و بهبود امنیت سایت انجام دهید.
در نهایت، با ترکیب راهکارهای امنیتی و تکنیکهای بهینهسازی محتوا، میتوانید سایت وردپرسی خود را به یک منبع امن و معتبر تبدیل کنید که به خوبی در برابر حملات سایبری محافظت شده و در نتایج جستجو نیز در موقعیت بهتری قرار دارد. با رعایت این اصول و انجام اقدامات پیشگیرانه، از آسیبهای احتمالی جلوگیری کرده و تجربه کاربری بهتری را برای بازدیدکنندگان سایت خود فراهم خواهید کرد.
سوالات متداول
چگونه میتوانم بفهمم که سایت وردپرسیم هک شده است؟
نشانههای هک شدن ممکن است شامل تغییرات غیرمنتظره در محتوا، کاهش سرعت سایت، نمایش پیغامهای خطا، تغییر در فایلهای هسته یا افزونهها، و مشاهده فعالیتهای مشکوک در گزارشات لاگ باشد. همچنین، اگر کاربران گزارش دهند که لینکهای مخرب یا تبلیغات اسپم در سایت مشاهده میکنند، این میتواند نشانهای از هک بودن سایت باشد.
آیا ممکن است پس از هک شدن سایت وردپرسیم، سایت به طور ناگهانی داون شود؟؟
بله، هک شدن میتواند منجر به پایین آمدن سایت شود. هکرها ممکن است فایلهای مهم را حذف کنند یا تغییراتی ایجاد کنند که باعث خرابی سایت شود. همچنین، در صورت حملات DDoS، سایت ممکن است به دلیل بار زیاد سرور به طور موقت غیرقابل دسترسی شود.
چگونه میتوانم تغییرات غیرمجاز در فایلهای وردپرس را شناسایی کنم؟
استفاده از افزونههای امنیتی که قابلیت اسکن فایلها و شناسایی تغییرات را دارند، میتواند کمک کند. همچنین، بررسی فایلهای هسته وردپرس و مقایسه آنها با نسخههای اصلی و امن میتواند به شناسایی تغییرات مشکوک کمک کند.
آیا نمایش پیغامهای خطا یا صفحات سفید میتواند نشانهای از هک بودن سایت باشد؟
بله، نمایش پیغامهای خطا یا صفحات سفید میتواند نشانهای از هک بودن یا مشکلات فنی در سایت باشد. این پیغامها ممکن است به دلیل تغییرات در کدهای سایت، مشکلات با افزونهها یا تمها، یا حملات هکری به وجود آمده باشند.
چگونه میتوانم از ورود کاربران غیرمجاز به سایت وردپرسیم جلوگیری کنم؟
نصب افزونههای امنیتی با قابلیتهایی مانند احراز هویت دو مرحلهای، محدود کردن تلاشهای ورود، و نظارت بر فعالیتهای کاربران میتواند به جلوگیری از ورود کاربران غیرمجاز کمک کند. همچنین، تغییر دورهای رمزهای عبور و استفاده از رمزهای قوی و منحصر به فرد نیز مهم است.
آیا استفاده از افزونههای امنیتی برای شناسایی هک شدن کافی است؟
استفاده از افزونههای امنیتی میتواند به شناسایی و جلوگیری از هک شدن کمک کند، اما برای اطمینان کامل، باید به بررسیهای دستی و نظارت منظم بر سایت نیز توجه کرد. همچنین، اجرای نسخههای بکاپ و بروزرسانیهای منظم نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.